Eise Eisinga Planetarium bezoeken: Unesco Werelderfgoed in Elfstedenstadje Franeker

Tussen 1774 en 1781 bouwt Eise Eisinga in zijn huis in het Friese Franeker iets heel bijzonders: een planetarium, ons eigen zonnestelsel op schaal. Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het Eise Eisinga Planetarium bezoeken is een echte aanrader. Zéker nu het is benoemd tot Unesco Werelderfgoed.

Elfstedenstadje Franeker

Ik was al eens eerder in Franeker, het Friese stadje dat bekend staat om de doorkomst van de Friese Elfstedentocht. Toch ben ik weer aangenaam verrast als ik door het kleine centrum loopt. Ik was vergeten hoe leuk Franeker is. Het stadje heeft een lieflijk oud stadscentrum met prachtige oude herenhuizen. Maar vandaag kom ik vooral toch voor een bezoek aan het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium. Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Sinds kort staat het hierom op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Het is een museum dat al een tijdje op mijn wensenlijst staat, en vandaag bezoek ik het dan eindelijk.

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

Het museum is gevestigd in het grachtenpand van Eisinga. Mijn bezoek aan het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium begint met een uitleg over de planeten en ons zonnestelsel. Want naast de blauwe planetariumkamer is er in het museum nog veel meer te zien. Historische astronomische instrumenten, telescopen en modellen, en interactieve informatie over het sterrenstelsel. En een ruimte waar ik ontdek dat Eise Eisinga (1744-1828) een florerende wolhandel had. 

Overdag werkte Eisinga hier, en in de avonduren ging hij aan de slag met zijn planetarium. Hij heeft nooit gestudeerd in Franeker, de stad had wel een eigen universiteit, maar Eisinga kreeg bijles van een student. Hij was dus een amateurastronoom. Als je het zo beziet is het extra bijzonder dat hij helemaal zelf het planetarium heeft bedacht en uitgerekend. Zeven jaar heeft hij erover gedaan, met hulp van zijn vader, zijn broers en enkele professionele vaklieden, in de periode tussen 1774 en 1781. En dat allemaal zonder de huidige technieken en inzichten.

Het oudste nog werkende planetarium ter wereld

Wanneer ik de ruimte binnen loop waar Eisinga het planetarium heeft gebouwd, hoor ik het getik van het uurwerk. Want honderden jaren oud of niet, het Planetarium werkt nog steeds. Eisinga’s berekeningen waren zo nauwkeurig dat ze tot op de dag van vandaag nog steeds kloppen. Het planetarium geeft de actuele stand van de planeten weer, alleen op oudejaarsdag en in een schrikkeljaar moet het een handje worden geholpen. Dat heeft Eisinga overigens allemaal voorzien. Hij heeft een heel handwerk geschreven met een uitleg over hoe het Planetarium onderhouden moet worden. Iedere week de gewichten optrekken, en één keer in de 22 jaar nieuwe jaartallen op een houten plank schilderen en deze terugleggen op het beginpunt.

Door dit uitgebreide naslagwerk is het Planetarium goed bewaard gebleven. Dat is niet altijd zo geweest. Eise Eisinga was een patriot en raakte in conflict met de schutterij en de provinciale autoriteiten. Hierdoor is hij vijf jaar uit Friesland verbannen. Gedurende die tijd paste zijn familie op het planetarium. Toen Eisinga terug kwam stond het planetarium stil, maar hij kon het repareren. Later heeft koning Willem I, Prins van Oranje en de eerste Koning der Nederlanden, het huis met het planetarium gekocht. Hij was zo onder de indruk van de constructie dat hij er een koninklijk planetarium van maakte. Daarmee werd het toegankelijk voor het publiek. Later werd het geschonken aan de gemeente Franeker. 

Het Eise Eisinga Planetarium is het oudste werkende planetarium ter wereld. Het nauwkeurig bewegend model van het zonnestelsel is tussen 1774 en 1781 gemaakt door de Friese wolfabrikant Eise Eisinga. Het model laat op ieder moment van de dag de actuele stand zien van de aarde, de maan en de andere toen bekende planeten ten opzichte van de zon. Het geeft nog altijd de actuele stand van de hemellichamen weer en maakt de werking van het zonnestelsel duidelijk voor een breed publiek.

Hoe werkt het planetarium van Eise Eisinga?

Wanneer je onder het indrukwekkende planetarium staat, vraag je je het toch af. Hoe werkt het planetarium van Eise Eisinga? Eisinga maakte een raderwerk van houten hoepels en schijven, met 5934 handgesmede spijkers als tanden, dat wordt aangestuurd door één enkel slingeruurwerk. Dit uurwerk regelt de juiste omloopsnelheid van elke planeet: de zon, de aarde, de maan, en de planeten Mars, Venus, Mercurius, Jupiter en Saturnus. Dat waren destijds alle bekende planeten. De planeten van het Planetarium bewegen in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten: Mercurius doet bijvoorbeeld 88 dagen over een omloop, de aarde een jaar en Saturnus meer dan 29 jaar.

Wanneer je het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium bezoekt, krijg je van een vrijwilliger in de Planetariumkamer een uitleg van ongeveer vijftien minuten. De rest van het museum is op eigen gelegenheid te bezichtigen, maar de uitleg helpt je om het planetarium goed te begrijpen. Als je een steil trapje op klimt kun je ook een blik werpen op het indrukwekkend radarwerk van het planetarium. Hier zie je hoe het planetarium achter de schermen werkt. Tandwielen gemaakt van houten hoepels en schijven, met als tanden bijna 6000 handgesmede spijkers. Bijna net zo indrukwekkend als de voorzijde van het planetarium.

Waarom bouwde Eise Eisinga het planetarium eigenlijk?

In 1774 vreest men het einde der tijden. De Friese dominee Eelco Alta voorspelt dat zodra vier planeten en de maan in één lijn komen te staan, door de gezamenlijke aantrekkingskracht de aarde uit zijn baan worden geslingerd en in de zon verbranden. Dit zorgt voor nogal wat onrust. Eise Eisinga rekent uit dat dit niet klopt, en dit is voor hem een van de aanleidingen om aan zijn planetarium te beginnen. Als een echte Verlichtingsdenker, bouwt in zijn huis in Franeker een planetarium om iedereen te laten zien hoe het zonnestelsel werkt.

Een bezoek waard?

Alleen al de uitleg over de werking van het planetarium is het bezoek waard, en ook om een blik te werpen op het indrukwekkende plafond van het planetarium. Het museum is een aanrader voor een leuk cultureel dagje in Friesland, voor iedereen die interesse heeft in planeten, ons zonnestelsel en een knap staaltje techniek. Ook kinderen kunnen zich prima vermaken in dit unieke museum. Zo heeft het planetarium een gratis speurtocht die het museum voor kinderen net wat leuker maakt.

Koffie drinken bij Brasserie de Stadstuin

Een aanrader is om je bezoek aan het Planetarium af te sluiten met een kopje koffie bij het museumcafé Brasserie de Stadstuin. Het is een heerlijke plek om even neer te strijken, zeker in de tuin. Hier kun je koffie drinken, lunchen, of je bestelt een heerlijk ‘Eiskoud’ biertje, vernoemd naar het wereldberoemde planetarium. 

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium bezoeken

Je bezoekt het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium aan de Eise Eisingastraat 3 in Franeker. Er wordt gewerkt met tijdblokken, dus het is aan te raden om vooraf online al een ticket te kopen. Naast het Eise Eisinga Planetarium bezoeken, neem je ook de tijd om de rest van Franeker te ontdekken. Neem een kijkje bij het korendragershuisje of zakkendragershuisje uit de zeventiende eeuw. En bewonder het Stadhuis van Franeker, in een prachtige renaissancestijl. Museum Martena tot slot is gevestigd in de Martenastins, het stadskasteel uit 1500 in het centrum van Franeker. 

Tip: Combineer je bezoek aan Franeker met een bezoek aan een van de andere Friese elf steden, of een van de Waddeneilanden.

Waar parkeren voor Planetarium Franeker?

Er zijn verschillende gratis parkeerplaatsen aan de rand van Franeker, bijvoorbeeld aan de Leeuwarderweg. Je kunt hier gratis parkeren en bent dan op loopafstand van het Planetarium en het centrum. Een bezoek aan Franeker is goed te combineren met een bezoek aan een van de andere Elfsteden. 

Wat houdt de status Werelderfgoed precies in? Werelderfgoed is cultureel of natuurlijk erfgoed dat van uitzonderlijke en universele waarde is voor de mensheid. Om dit erfgoed beter te kunnen beschermen is in 1972 het Werelderfgoedverdrag van UNESCO in werking getreden. Dit richt zich op de bescherming en het beheer van gebouwde monumenten, archeologische vindplaatsen, historische stadscentra en natuurgebieden. In Nederland staan er dertien monumenten op de lijst. Zodra iets tot werelderfgoed is verklaard, is een land verplicht het goed te beheren en te behouden voor toekomstige generaties.